Sayılar her kültürde ve dilde olduğu gibi Arapçada da önemli bir yere ve öneme sahiptir. Birçok kültürlerde sayılarla ilgili değişik hesaplar yapılagelmektedir. Sayılarla ilgili üretilen komplo teorilerini, çeşitli kültürlerin uğurlu ve uğursuz saydığı sayılar malumumuzdur. Sayılarla ilgili kültürümüzde de ebced hesapları ile çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Yine sayılar toplum mühendisliği, aile ve bireylerin analizi ile çeşitli alanlarda etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Her toplum sayılara kendince anlamlar ve kutsiyet yüklemiştir.
Bu kısa girişte anlatılanların hiçbiri yazımın konusu olmamakla birlikte bu çalışmada ben de bazı analizler yaparak bunları siz okuyuculara sunmak istedim. Beynimizin sağ lobunu çalıştırmaya yönelik uzun zamandır geliştirdiğim bir metodu Arapçanın en zor kavranan dilbilgisi konularından olan sayı temyizi hususunda uygulamaya çalışırken bulduğum hikâyeleme sistemini paylaşmak istiyorum. Yazıya giriş de bu metodun bir parçasıydı.
Bilindiği üzere Arapçadaki sayı temyizi hususu çok zorlanılan kavramlardan biridir. Öncelikle "temyiz" kavramını konuşmamız gerekir. Bu kavram "ayırt etmek, ayıklamak,kayırmak, yeğlemek, kast etmek" gibi anlamlara gelen bir sözcüktür. Herkesin istifade etmesi için köküne ve detayına girmiyorum. Bizim hukukumuzda da verilmiş bir karara itiraz için ilgili kararın bozulmasına, sıfırlanmasına yönelik bir kasıt için kullanılmaktadır. Arapça dilbilgisinde ise cümlelerde eksik kalan, tamamlanmamış ifadeleri belirgin hâle getirip anlaşılır kılmak için kullanılmaktadır.
Arapçada sayı ve bu sayıyla ilgili kelime bir tamlama oluşturur. Bu tamlamada ana unsur genellikle sayıdır. Sayı ile ilgili olan kelimeye de temyiz denir. Çünkü sayı bu kelime olmadan eksik kalmaktadır. Örneğin, Üç aldım, cümlesinde alınan şey net değildir. Bu cümle "Üç kalem aldım" şekline getirilirse anlaşılır duruma gelir. Burada kalem kelimesi temyizdir. Kalem kelimesi aynı zamanda sayılan olarak ifade edilirken sayı da sayan şeklinde ifade edilir.
Arapçada sayılan ile sayan arasındaki ilişkiler de çok gariptir. Bu çalışmada 1'den 10'a kadar olan sayılarla temyizlerinin kurdukları garip ilişkiler ele alınacaktır.
1 ve 2 sayıları temyizleri ile siyam ikizi olurlar yani temyizlerinden sonra yazılır ve temyizlerine belirlilik-belirsizlik (marife-nekra), irab (cümle içerisindeki yere göre kelimenin aldığı biçim veya hareke), sayı ve cinsiyet bakımından uyum sağlarlar. Bilindiği üzere Arapçada erillik yani müzekkerlik ve dişilik yani müenneslik vardır. Bir başka deyişle Arapçada eril (müzekker) ve dişil (müennes) kelimeler vardır. Haliyle 1 ve 2 sayıları kelimelerle âdeta tek yumurta ikizleri gibi bir ahenk oluştururlar. Bu sayıları kelimelerle birlikte zikretmeye gerek yoktur. Çünkü zaten temyizleri ile âdeta siyam ikizi durumundadırlar. Bir başka deyişle bir kelimeye bakıldığında o kelimenin 1 ya da 2 adet olduğu çok rahat bir şekilde anlaşılabilir. Örneğin, قَلَمٌ kelimesinin bir kalemi ifade ettiği bellidir veya سَيَّارَتَانِ kelimesinin 2 arabayı belirttiği çok barizdir. Bu sayılar daha çok vurgu için kullanılırlar. Bu sayılar cümlede ana unsur değildir. Bu sayılar sıfat tamlaması oluştururlar ve yardımcı unsur konumundadırlar. Tek yumurta ikizleri bir arada daha çok dikkat çekerler. ☺Müzekker (eril, erkek kelime) için örnek قَلَمٌ وَاحِدٌ :(bir kalem),قَلَمَانِ اِثْنَانِ (iki kalem), قَلَمَيْنِ اِثْنَيْنِ (iki kalem). Müennes (dişi kelime) için örnek: سَيَّارَةٌ وَاحِدَةٌ (bir araba), سَيَّارَتَانِ اِثْنَتَانِ(iki araba), سَيَّارَتَيْنِ اِثْنَتَيْنِ (iki araba).
3 ile 10 arasındaki sayılarda çok daha değişik bir durum söz konusudur. 3'ten itibaren 10 da dahil olmak üzere 10'a kadar olan sayılarda temyizleri ile evlilik ilişkisi vardır. Bir başka deyişle sayı temyizi ile evlendirilir. Fıtri olarak canlıların kendi hemcinsleri ile evlenemeyecekleri unutulmamalıdır. Sayılarda da bu kural işletilir. Yani müzekker (eril, erkek) biçimdeki sayının temyizi dişil formdaki kelimedir. Müennes (dişil) formdaki sayının temyizi de müzekker (eril, erkek) biçimindeki kelimedir. Bu durum nikâh akdi gibidir.
Her evlilikte göstermelik de olsa bir reis vardır. Kültürümüzde evin reisi erkektir. 3 ile 10 aralığında yer alan sayılarda da durum aynıdır. Yazının ilk başında sayı ile temyizinin oluşturduğu tamlamada asıl etkin unsurun sayı olduğundan bahsetmiştim. İşte bu kuralın devreye girmeye başladığı aralık burasıdır. Sayının temyizi etkisiz eleman değildir ama sadece tamamlayıcı bir yan unsur olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Yani ilgili sayı mebni (sabit, değişmez) biçim ve harekeye sahip olmadıkça cümle içerisindeki konumuna göre sayı ile temyizinin oluşturduğu tamlamada irablanan (harekelendirilen) unsur sayıdır. Hani kültürümüzde "erkek evin reisi olarak baş ise kadın da boyundur. Baş boynun üzerinde durur ve yönlenir" şeklinde bir söz vardır. Burada da temyiz olmadan sayı tek başına bir anlam ifade etmez. Sayıyı irablasak (harekelesek) bile temyizi olmadan bir anlam ifade etmeyecektir. Sayının temyizi daima aynıdır. Sayi ile temyizi cümlede nerede olurlarsa olsunlar daima bir arada bulunurlar ve temyiz de daima aynı harekeyi alır.
Her evlilik akdinde göstermelik de olsa bir reisin varlığı yadsınamaz. En azından taraflardan birisinin sözü diğerinden daha fazla geçmektedir. Bu duruma göre evlilik akdi ikiye ayrılır. Anaerkil bir evlilikte kadının sözü daha fazla geçerken ataerkil bir evlilikte de erkeğin sözü daha fazla geçmektedir. Genellikle sayılarla temyizlerinin oluşturdukları evlilik akdinde de anaerkil ya da ataerkil aile düzeni bulunmaktadır.
Anaerkil evlilik biçimi kültürümüzde pek görülmemekle beraber çeşitli kültürlerde karşılaşılan bir durumdur. Bu tür evliliklerde ana unsur yani evin reisi kadındır. Erkek de evliliği tamamlayan yardımcı unsurdur. 3 ile 10 aralığındaki sayıların temyizleri ile yaptıkları evliliklerde de anaerkil düzen görülebilir. Yani bu evlilikte ana unsur müennes (dişil) formdaki sayıdır. Sayının temyizi ise bir yardımcı unsur olarak söz hakkı elde etmek ve evlilik içinde etkin olabilmek için evin reisi ile çekişme hâlindedir. Evin reisi de baskınlığını ve konumunu kaybetmek istemez. Bundan dolayı bu evlilikte sayının temyizi kendini daha güçlü ve etkili bir şekilde gösterebilmek adına çoğul biçimde gelir. Bazı müzekker (eril) kelimelerin kurallı çoğulları kullanılırken genelde kuralsız (kırık) çoğul biçimler kullanımda daha çok tercih edilirler. Bir başka deyişle üstünlük ve güç mücadelesinde izlenen yöntemler için belli başlı kurallar pek yoktur. Üstünlük ve güç mücadelelerinde izlenilen yöntemler ve rotalar doğada da belirli kurallara ve kalıplara indirgenemeyecek şekillerde genel itibariyle kuralsız bir biçimde gerçekleşmektedir. Yalnızca belli başlı bazı kurallar ve kaideler Allah tarafından tanımlanmıştır. Sayı ve temyizi arasında da böyle gizemli bir ilişki söz konusudur. Ancak sayının temyizi ne yaparsa yapsın evin reisi kadar etkin ve söz sahibi olamaz. Bu durumda sayının temyizi evin reisine daima boyun eğmek durumunda kalır yani sayının temyizi 3 ile 10 aralığındaki sayılar ile daima kesre (esre) ile harekelenir. Kesre yani esre ile harekelenmek boyun eğmenin bir göstergesidir. Çünkü kesre yani esre harfin altına yerleştirilerek o harfi i, ı sesiyle okutur. İ, ı şeklindeki bir sesleniş bir çekinmenin ve boyun eğmenin bir göstergesidir. Çekingen kişilerin sürekli çekinerek ve boyun eğerek i, ı şeklindeki vurguları daha belirgindir. Anaerkil evlilik düzenine 3 ile 10 aralığındaki sayılardan örnek: خَمْسَةُ طُلَّابٍ (5 erkek öğrenci), سَبْعَةُ اَقْلَامٍ (7 kalem). Örneklerde görüldüğü üzere müennes (dişil) sayı evin reisidir. Sayının temyizi kuralsız (kırık) çoğul formda gelmesine karşın evin reisine üstünlük sağlayamamış, evin reisine boyun eğmiş ve kesre (esre) ile harekelenmek zorunda kalmıştır.
Ataerkil aile kültürü ülkemizde yaygın olan aile sistemidir. Bu sistemde erkek göstermelik de olsa evin reisidir. Medeni hukukumuzda her ne kadar ev reisliği kavramı kalkmış ise de binlerce yıllık oturmuş kültürümüzden gelen kodlar ile ataerkil düzen bizlere intikal etmektedir. Yine 3 ile 10 aralığındaki sayılarda anaerkil düzen görülebildiği gibi ataerkil düzen de görülebilmektedir. Bu durumda aile reisi müzekker (eril, erkek) biçimdeki kelimedir. Bu ailede temyiz olan kelime de müennes (dişil) formdaki kelimedir. Temyiz durumundaki kelime ailenin reisine karşı üstünlük ve güç mücadelesine gireceğinden çoğul formda gelir ama yine de aile reisine boyun eğmek durumunda kaldığı için kesra (esre) ile harekelenmek zorunda bırakılır. Bu durumda anaerkil düzende zikredilen hususlar burada da geçerli olmaktadır. Ataerkil evlilik düzenine sayılardan örnek: خَمْسُ طَالِبَاتٍ (5 kız öğrenci), ثَلَاثُ اَزْهَارٍ (3 çiçek/bu örnekte اَزْهَارٍ kelimesi زَهْرَةٌ kelimesinin kuralsız yani kırık çoğuludur ve aile reisine boyun eğdiği için kesra ile harekelenmiştir. زَهْرَةٌ kelimesi de müennes yani dişildir.).
Görüldüğü üzere sayılar Arapça dilbilgisinde özel bir gizeme sahiptir. Farklı aralıktaki sayılarda çok daha değişik gizemler mevcuttur. 11 ile 12, 13 ile 19, 20 ile 99, 100 ile 109 ve diğer aralıktaki sayılar Allah'ın izni ve yardımıyla bu yazıyla ilişkili başka yazılarda ele alınacaktır. Bu yazı bir yazı dizisinin başlangıcıdır. Bu yazı dizisinin Arapçaya ilgi duyan herkese faydalı olmasını ümit eder ve Rabbimden niyaz ederim.